از کشف حجاب تا هدفمند کردن یارانه

ورق زدن روزنامه های قدیمی  دقیقا من را یاد روزنامه های الان می انداخت. زمان دقیق اجرای کشف حجاب از قبل مشخص نبود و ناگهان روزنامه های  ۱۸ دی عکس  رضاشاه با همسرش را در حالی چاپ کردند که حجاب نداشت و در یک جشن شرکت کرده بود.

(به مناسبت قیام گوهرشاد)

اولین باری که متوجه نشانه هایی از  ارتباط بین کشف حجاب و هدفمند کردن یارانه ها شدم در کتابخانه ملی بود. روزی که از طرف دبیرخانه همایش ملی بهلول برای بررسی  مطبوعات دوره رضاشاه در سال ۱۳۱۴ و بررسی خبری واقعه گوهرشاد روزنامه ها و مجلات آن زمان را از آرشیو گرفتم و در گوشه خلوت کتابخانه به آرامی ورق زدم.

در دوره رضاشاه طرح های بزرگ و متفاوت زیادی انجام شد. یکی از مهمترین آنها طرح متحد الشکل کردن لباس و در ادامه طرح کشف حجاب بود. در اندیشه حاکمان وقت یکدست کردن  لباس ها و مذهب زدایی در راستای تولید ناسیونالیسم و ایجاد ایرانی جدید  بسیار اهمیت  داشت. در مذاکرات مجلس وقت هم آمده بود که در یک طرح بلند مدت باید به جایی برسیم که وقتی به فردی گفته می شود ایرانی . تصویری در ذهن شکل بگیرد فارغ از هر نوع قومیت ، لباس خاص و حتی مذهب های مختلف. ناسیونالیسم اوایل قرن بیستم بر یکسان سازی در همه ابعاد تاکید داشت و از آنجا که شاه مذهب را هم مانند قومیت متکثر میدید دنبال حذف آن بود همانگونه که با عشایر و قوم های مختلف و زبان های متفاوت مبارزه میکرد. از همین رو برخی اندیشمندان  طرح کشف حجاب را مهمترین تلاش رضاشاه می دانستند که فعالیت های دیگرش همه مقدمه ای برای این طرح سرنوشت ساز بود. طرحی که می خواست جامعه ایران را از ریشه عوض کند.

اما آنچه برای من جالب می نمود تلاش همه جانبه حکومت برای آماده سازی  جامعه در راستای اجرای قانون بود. قانون متحدالشکل کردن لباس در سال ۱۳۱۳ اجرا شد و در  دی ماه ۱۳۱۴ قانون کشف حجاب با حضور شخص رضاشاه و خانواده اش رسمیت یافت. در این فاصله حکومت مرکزی یک عزم ملی را انسجام می داد مبنی بر اینکه همه نخبگان با این موضوع موافق و یکی از نیازهای دنیای جدید است. روزنامه های آن روزها پر بود از مقالاتی که در اهمیت ترقی جامعه ایرانی و منور الفکری نوشته شده بود و در باب ریشه های پیشرفت جامعه غرب و از جمله زدودن خرافات  در اندیشه آنها سخن رانده  می شد. برخی روزنامه ها با نوشتاری دو پهلو درباره اسلام و اینکه دین بسیار مترقی است و با پیشرفت نه تنها  مخالف نیست بلکه بر ان تاکید دارد سخن می گفتند و از سویی در معایب رفتارهایی می نوشتند که همگی نوعی  عمل مذهبی بود.

در این میان نیز  گهگاهی به بهانه مراسم فارغ التحصیلی و یا تجلیل از قشری خاص جشن هایی برگزار می شد و در آن زنان بدون حجاب حاضر می شدند و سپس روزنامه ها در گوشه ای از صفحات خود به آن اشاره ای می کردند تا قبح کار در چشم مردم ریخته شود. اگر هم در این بین عالمی اعتراض می کرد و یا گروهی مذهبی  عکس العملی نشان می داد. مقامات رسمی طرف علما را می گرفتند و آن ماجرا را اتفاق ناخواسته می نامیدند. چنانچه بعد از اعتراض آیت الله قمی به یکی از این جشن ها همه تقصیرها به گردن فرماندار محلی انداخته شد. خلاصه مطلب انکه همه ارکان حکومت  یکدست و کنترل شده از دربار ،افکارعمومی را اماده پذیرش اتفاقی مهم می کردند.

ما کاری به اصل قضیه نداریم اما در روش شناسی طرح های بزرگ مملکتی دقیقا همین ماجرا در مورد هدفمند کردن یارانه ها در کشور اتفاق افتاد. در اهمیت و تاثیری که این طرح در آینده کشور خواهد داشت همه متفق القول هستند. و همه دلسوزان انقلاب می دانند که شکست خوردن آن هم بسیار آسیب زا خواهد بود. بنابراین یک عزم ملی  از سال قبل از اجرا در کشور شکل گرفت . تمام نهادهای حاکمیتی و کارشناسان مرتبط درباره موضوع صحبت می کردند  و دولتمردان به مردم این ارامش خاطر را میدانند که همه چیز تحت کنترل است. روزی نبود که روزنامه ای در این باره سخن نگوید و مدل های اجرا شده در کشورهای دیگر توضیح داده نشود. این پیش فرض ارزشی را قبول داریم که هدفمند کردن طرحی اسلامی و مطلوب جامعه است و کشف حجاب کلا مخالف ارزش ها می باشد. در این باره جدل نمی کنم.

ورق زدن روزنامه های قدیمی  دقیقا من را یاد روزنامه های الان می انداخت. زمان دقیق اجرای کشف حجاب از قبل مشخص نبود و ناگهان روزنامه های  ۱۸ دی عکس های رضاشاه با همسرش در حالی چاپ کردند که حجاب نداشت و در یک جشن کرده بود. هدفمند کردن یارانه ها نیز  بدون خبر قبلی و در سخنرانی رسمی رییس جمهور اعلام شد. آنهایی که با بطن ماجرا در ارتباط بودند می دانند چه استرسی در جامعه حکمفرما بود  و همه در سخنرانی های خود از مردم شریف ایران می خواستند  چندماه اول زیاد خریدن نکنند و به شک های احتمالی بازار  وقعی ننهند. هر گونه عمل مخالف می توانست بار سنگینی بر طرح اجرا کند همچنان که در رادیو و تلویزیون های مخالف این نظر القاء می شد که طرح شکست خواهد خورد و هنوز هم در فکر ایجاد شک در جامعه می باشند.

کمی سخت است اما اگر حس و حال حکومت رضاشاه در آن زمان را با این توصیفات مشابه در زمانه خودمان کمی دریابیم. می فهمیم که آنها خود می دانسته اند هر واکنشی مخصوصا از نهاد های مذهبی چه ضربه ای می تواند به این طرح بزرگ وارد کند و تلاش چندساله دربار را نابود سازد  می توانیم دریابیم که چه کنترل محسوس و نامحسوس بر افکار مردم داشته اند.

در این میان ناگهان تلگرافی به دربار زده می شود که در مشهد و درون مسجد گوهر شاد شورشی در حال شکل گیری است و طلبه جوانی به نام  بهلول سرکرده آنها می باشد. طبق اسناد موجود، خشم شاه به اوج  رسید و دستور  اکید داد روز دوشنبه نباید هیچ فردی در حرم باشد.  قتل عام مردم در حرم امام رضا و بایکوت خبری کامل آن تا دو روز حساسیت ماجرا را نشان می دهد.( بیانیه رسمی دولت وقت در ذیل آمده است) رضا شاه به سرعت دادگاه نظامی تشکیل می دهد و یکی از دوستان نزدیکش را که نائب التولیه بوده است اعدام می کند. نتیجه دادگاه اولیه بقیه محکومین هم به دلش نمی نشیند و کمیته بازرسی شاهنشاهی دوباره به مشهد می اید و دادگاه دیگری تشکیل می دهد و حکم سنگین تری برای متهمین اصلی مشخص می کند. حوزه های علمیه مشهد هم همگی تعطیل می شود

اگر فرصتی فراهم شود مطالب بیشتری با ذکر منابع در این باره خواهم نوشت اما باید انصاف داد اگر از این زاویه نگاه کنیم اهمیت قیام گوهرشاد و  مبارزه سیاسی بهلول در تاریخ معاصر  فهم می شود. قیامی که بزرگترین حرکت اعتراضی علما در دوره رضاشاه است . زمانی که حوزه علمیه قم به شدت بایکوت شده است  و  طلبه ها را زمین گیر کرده اند این خراسان است که دوباره در روح  مبارزه و قیام آزادی خواهان مسلمان می دمد. درود بر روح همه شهدای ۲۱ تیر ۱۳۱۴

احمد یوسفی مقدم

سانسور خبری قیام گوهرشاد