مطالعه ساختار جمعیتی شهرستان گناباد

از مجموع ۱۴۳ نقطه جمعیتی غیر شهری در گناباد بیش از  آنها (۴۸ مورد) دارای جمعیت کمتر از ده نفر بوده اند که اطلاق روستا به آنها صحیح نمی باشد.

تعداد و پراکندگی جمعیت ( بررسی موردی بخشهای مرکزی و کاخک )

کل جمعیت شهرستان گناباد در سال ۱۳۸۵ ، ۱۱۰۱۳۵ نفر بوده است

بر اساس سرشماری نفوس و مسکن آبانماه ۱۳۸۵، جمعیت بخش مرکزی و کاخک شهرستان گناباد ۷۹۷۸۴ نفر بوده است. از این تعداد ۴۶۵۱۰ نفر (۲۹/۵۸%) ساکن سه نقطه شهری گناباد، کاخک،‌بیدخت و ۳۳۲۷۴ نفر (۷/۴۱%) در چهار دهستان این منطقه سکونت داشته اند (سایت مرکز آمار ایران www.Armar.org.ir) تراکم نسبی جمعیت در منطقه مورد مطالعه در سال ۱۳۸۵ ۳/۱۴ نفر در کیلومتر برآورد شده است. تراکم نسبی جمعیت در بخش مرکزی گناباد ۳۱/۱۵ و در بخش کاخک ۲۱/۸ نفر در کیلومتر مربع بوده است. به استناد سرشماری ۱۳۸۵ بالغ بر ۵/۸۴ درصد جمعیت منطقه گناباد (۶۷۴۱۷ نفر) ساکن بخش مرکزی و بقیه ۱۲۳۶۷ نفر در بخش کاخک زندگی می کنند. نتایج همین سرشماری نشان می دهد که در گناباد علاوه بر سه نقطه شهری حدود ۱۴۳ روستا، آبادی دارای سکنه یا مکان جمعیتی وجود دارد که ۶۵ مورد آن در بخش مرکزی و ۷۸ مورد در بخش کاخک استقرار دارند.

از مجموع ۱۴۳ نقطه جمعیتی غیر شهری در گناباد بیش از  آنها (۴۸ مورد) دارای جمعیت کمتر از ده نفر بوده اند که اطلاق روستا به آنها صحیح نمی باشد. از بین روستاهای محدوده مورد مطالعه  فقط ۴۳ روستای آن جمعیتی بالغ بر یکصد نفر داشته اند که ۲۳ مورد آن در بخش مرکزی و ۲۰ مورد در بخش کاخک استقرار داشته اند. بنابراین یکصد مورد از نقاط جمعیتی گناباد دارای جمعیت کمتر از ۱۰۰ نفر هستند لذا  کمبود جمعیت یکی از موانع اصلی توسعه یافتگی این روستاها می باشد.

از طرف دیگر تراکم جمعیت نیز در روستاهای کوهستانی و دشت به شدت متفاوت است. روستاهای استقرار یافته در مرکز دشت عموماً پرجمعیت تر از روستاهای کوهستانی و دره ای می باشند. دو دهستان پسکلوت و حومه که در بخش مرکزی قرار دارند دهستانهای کویری و جلگه ای و دهستانهای کاخک و زیبد (واقع در بخش کاخک) پایکوهی و کوهستانی هستند.

میانگین جمعیت روستاهای دهستان پسکلوت و حومه در سال ۱۳۸۵ به ترتیب ۳۸۱ و ۳۸۸ نفر بوده و میانگین جمعیت روستاهای دو دهستان زیبد و کاخک در همین سال ۱۹۸ و ۵۸ نفر برآورد شده است.

شهرهای گناباد،‌کاخک و بیدخت نیز در سال ۱۳۸۵ به ترتیب ۳۶۹۹۶، ۴۵۷۷ و ۴۹۴۷ نفر جمعیت داشته اند. و جمعیت شهرهای بجستان و یونسی به ترتیب ۱۱۹۶۰ نفرو ۲۳۴۹ بوده اند

جدول زیر نشان دهنده تعداد جمعیت شهری و روستایی منطقه  گناباد در سال ۱۳۸۵ می باشد.

چنانکه پراکندگی نقاط زیستی در ارتباط با توپوگرافی نشان می دهد روستاهای گناباد به صورت خطی و منظومه ای در نقاط کوهستانی، کوهپایه ای و مرکز دشت استقرار یافته اند. بزرگترین روستاهای این بخش در دهستان حومه و پسکلوت واقع شده است.

از مشخصات روستاهای استقرار یافته در مرکز دشت، بزرگی روستاها و پرجمعیتی آنهاست. علت اصلی این مطلب گذشته از وضعیت توپوگرافی که مناسب برای گسترش سکونتگاهها هستند، در دسترسی آسان آنها به مرکز شهر و وضعیت ارتباطی مناسب آنها نهفته است. علت مهمتر در این زمینه به نظر نگارنده به منابع آبی نسبتاً مطمئن آنها یعنی قنوات عمیق و طویل که کمتر تحت تأثیر خشک سالی ها قرار می گیرند و همچنین اراضی هموار و وسیعتر آنها برای کشاورزی مربوط می شود.

اما روستاهایی که در کوهپایه ها یا در دره های کوهستانی به ویژه در قسمت ارتفاعات جنوبی واقع شده اند. هم به دلایل فیزیوگرافیکی،‌هم ارتباط با مرکز شهرستان و نقاط شهری دارای جمعیت کمتری هستند و به علاوه اینکه منابع آب آنها با توجه به نوسانات اقلیمی شدیداً‌ آسیب پذیر است. اراضی کشاورزی آنها نیز غالباً نامساعد و دارای وسعت کم می باشد. لذا امکان توسعه این روستاها در گذشته کمتر وجود داشته است. به استثنای چند روستای نسبتاً پرجمعیت که زمانی بیش از ۱۰۰۰ نفر جمعیت داشته اند) بقیه سکونتگاههای کوهستانی و کوهپایه ای ، قریه ها و آبادیهایی است که آب مورد نیاز آنها از طریق چشمه قناتها تأمین می شود.

ترکیب جنسی و سنی جمعیت روستایی

چنانکه جدول بعدی و هرمهای سنی پیوست آن نشان می دهد ترکیب جنسی و سنی نقاط شهری و روستایی گناباد متفاوت است. نسبت جنسی در کل جمعیت این شهرستان ۱۰۴ نفر است
(یعنی ۱۰۴ نفر مرد در مقابل هر صد نفر زن) به لحاظ ترکیب جنسی ۵۱% جمعیت این شهرستان مرد و ۴۹% ساکنان زن هستند که خود دلایل متعددی از جمله حضور نسبتاً وسیع دانشجویان در گناباد دارد.

در مورد جمعیت ساکن در نقاط شهری جدول حاکی از این است که ۴/۵۲% ساکنان این نقاط مرد و بقیه یعنی ۶/۴۷% زن هستند یعنی به ازای هر صد زن حدود ۱۱۰ مرد وجود دارد که ریشه این مسئله اولاً مهاجرت نیروی کار روستایی منطقه به شهر و ثانیاً حضور دانشجویان و کارگران غیر بومی  در این شهر است که بیشتر از جنس مذکر هستند.

اما همین جدول نشان می دهد که در مورد جمعیت روستایی نسبت زنان بیشتر است. (به ازای هر صد زن ۲/۹۶ مرد در این روستاها زندگی می کنند، ۴۹ درصد مردان و ۵۱ درصد زنان است).

از نظر ترکیب سنی و ساختار سنی جمعیت گناباد پدیده های جالبی از هرمهای سنی قابل بررسی است.

نخست این که جمعیت این منطقه (چه در نقاط شهری و چه در نقاط روستایی به طور کلی در سطح شهرستان) جوان است و پایه هرم گسترده تر است.

ثانیاً جمعیت کمتر از ده سال در هر دو گروه جنسی هم در نقاط شهری و هم روستایی به صورت قابل توجهی کمتر از گروه سنی ۱۰ تا ۲۰ سال است. علت آن تأثیر برنامه های کنترل جمعیت و تنظیم خانواده یا مهاجرت جوانان که در سن باروری هستند می باشد و شاید هم علتهای دیگری دارد. اما علت هر چه باشد از نظر برنامه ریزی ناحیه ای و روستایی و آینده نگری بسیار معنی دار است.

هرم سنی سال ۱۳۸۵ منطقه نشان می دهد گروه سنی ۶۰ ـ ۴۰ سال به نسبت سالهای قبل و بعد از آن مخصوصاً در گروه مردان کمتر هستند که احتمالاً به مهاجرت جوانان در سالهای قبل از انقلاب اسلامی یا سالهای اولیه انقلاب بر می گردد.

سوم اینکه گروه سنی ۱۹ ـ ۱۵ و ۲۵ ـ ۲۰ ساله در کل منطقه به نسبت سالهای قبل و بعد از آن افزایش چشمگیر دارد. شاید دلیل اصلی آن عدم کنترل جمعیت و تنظیم خانواده در سالهای جنگ تحمیلی باشد.

چهارم اینکه  نسبت سالخورده ها در نواحی روستایی منطقه بیش از نقاط شهری است.

جدول زیر ترکیب سنی جمعیت کل شهرستان گناباد به( انضمام بجستان) را نشان می دهد.

طبقات سنی جمعیت گناباد به تفکیک مرد و زن در نقاط شهری و روستای در سال ۱۳۸۵

رشد جمعیت و تغییرات جمعیتی

در حالیکه جمعیت ایران از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ نزدیک به ۴ برابر شده است،‌ جمعیت شهرستان گناباد در طول ۵۰ سال مذکور از ۵۸۵۵۲ نفر به ۱۱۰۱۳۵ نفر رسیده است یعنی کمتر از ۲ برابر شده است. اگر چه جمعیت شهر گناباد  از ۷۵۵۵ نفر در سال ۱۳۳۵ به ۳۶۹۹۶ نفر در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته یعنی حدود ۵ برابر شده است که دو علت عمده آن مهاجرت روستاییان و تبدیل چند نقطه روستایی به شهر ارزیابی می شود. (به عنوان مثال قصبه شهر و نوقاب در سال ۱۳۳۵ روستا بوده که بعداً در شهر ادغام شده اند) اما جمعیت روستایی منطقه از ۴۷۹۶۵ نفر در سال ۱۳۳۵ فقط به ۴۸۳۰۶ نفر در سال ۱۳۸۵ رسیده است.

جمعیت ۲ نقطه شهری کاخک و بیدخت نیز از ۴۰۴۳ نفر به ۴۵۷۷ و از ۲۳۵۱ نفر به ۴۹۴۷ نفر در طول ۵۰ ساله رسیده است جالب توجه این که حتی از نظر تعداد جمعیت روستایی در سال ۱۳۸۵ شاهد کاهش میزان مطلق آن نسبت به ۴ دوره سرشماری قبلی ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۸ هستیم یعنی در ۴۰ سال گذشته جمعیت روستایی گناباد رو به کاهش بوده است .

تغییرات جمعیتی گناباد در شش دوره سرشماری (۱۳۳۵ ـ ۱۳۸۵)

بررسی تغییرات کمی جمعیت روستایی  شهرستان گناباد ( ۸۵ ـ ۱۳۳۵)

جمعیت روستایی این شهرستان مانند اکثر مناطق خشک و بیابانی کشور در دهه های اخیر دستخوش تغییرات وسیع بوده است. خشکسالی های مکرر، ناامنی طبیعی، افزایش زاد و ولد و بسیاری از عوامل اقتصادی ـ اجتماعی و فرهنگی زمینه ساز مهاجرت وسیع روستاییان بوده است.

یک بررسی کلی از تعداد و پراکندگی جمعیت شهرستان  گناباد نشان می دهد که نسبت جمعیت روستایی به شهری در طول پنج دهه گذشته همواره رو به کاهش بوده است. تعداد قابل توجهی از روستاها با کاهش یا رشد منفی جمعیت مواجه بوده اند. صرف نظر از ترکیب سنی و جنسی جمعیت روستایی گناباد که در جای خود می تواند عامل مؤثری در توسعه یا عدم توسعه روستایی منطقه باشد،‌نوسانات تعداد مطلق جمعیت نیز در این روستاها از نظر برنامه ریزی حائز اهمیت است.

در شرایطی که بیش از ۵۰% روستاهای گناباد در ۵ دهه گذشته رشد جمعیتی منفی داشته اند، چه گامهایی در راه توسعه آنها می توان برداشت و چه عواملی را باید مد نظر قرار داد.

کمتر از ۲۰% روستاهای گناباد در این دوره، از رشد تقریباً عادی برخوردار بوده اند. آیا فقط باید روی همین روستاها سرمایه گذاری کرد یا بقیه روستاها نیز امکان توسعه دارند؟ مطالعه عوامل طبیعی و همچنین مسائل اجتماعی و اقتصادی در این منطقه احتمالاً خواهد توانست پاسخی برای این سؤال بیابد.

در صفحات بعدی ابتدا تغییرات جمعیتی نقاط شهری و سپس تغییرات جمعیتی سکونتگاههای روستایی شهرستان گناباد به نمایش گذاشته شده است.

تغییرات جمعیتی نقاط مسکونی گناباد ( ۱۳۳۵ ـ ۱۳۸۵)

الف: نقاط شهری

ب) دهستان پسکلوت

ج) دهستان و حومه

د) دهستان زیبد

هـ) دهستان کاخک

منبع :  گناباد از فرود تا فردا

نوشته :  دکتر هجرتی